UMIEJSCOWIENIE, PRZEZNACZENIE I WARUNKI POWSTAWANIA OBIEKTU
Najstarszym (od 1992 r. w granicach administracyjnych Piły znajduje się Motylewo, gdzie obecnie znajduje się najstarszy kościół miasta-przyp. redakcji strony parafialnej) obiektem sakralnym Piły jest neogotycki kościół pw. św. Stanisława Kostki. Za inicjatora budowy świątyni uznaje się Friedricha Gottlieba Rademachera, ówczesnego prowizora kościelnego, radnego miejskiego i majstra ciesielskiego. Człowieka, który w 1893 roku odważył się zaapelować o pomoc dla niszczonej „studnią nieszczęścia” Piły.
Zaraz potem, jako pewnego rodzaju wotum za pomyślne odwrócenie tragedii miasta, postanowił wznieść kościół według swego projektu.
Prace budowlane rozpoczęto w maju 1896 roku, a już 1 listopada 1897 roku nowy, wystawiony rękoma pilskich rzemieślników, kościół poświęcił Generalny Superintendent D. Hesekiel. Jak wynika z dokumentu z 12.10.1896 r., znalezionego w puszce podczas powojennej naprawy wieży, budowniczym był właśnie F. G. Rademacher, prace blacharskie zaś wykonała firma Juliusza Grohsa z Piły. Z przekazów wynika, że najważniejsze partie wieży wykonał uczeń blacharski Wilhelm Bucholz. Łączny koszt zakupu gruntu od władz komunalnych i samej budowy wyniósł 86 000 ówczesnych marek.
Pierwszym jej proboszczem, aż po rok 1911, był pastor Eugen Schrotter. Jego to staraniem, w dniu 1 kwietnia 1909 roku za sumę 30 000 marek oddano do użytku plebanię. Kościół poświęcono 1.11.1897 r.
Kościół położony jest w centrum miasta przy ul. Browarnej na Przedmieściu Bydgoskim, na wschodnim brzegu Gwdy, nieopodal kładki łączącej dwa brzegi. Plac, na którym stoi świątynia oddzielona jest od ulicy ozdobnym, żeliwnym ogrodzeniem z końca XIX w. z dwoma bramami prowadzącymi do wejścia głównego świątyni oraz dodatkową bramą i furtką prowadzącą na teren plebani. Pozostałe bloki działki zbliżone są kształtem do prostokąta i ogrodzone płotem z siatki osadzonej w metalowych rurach na podmurówce.
Cmentarz kościelny usytuowany jest na płaskim terenie z niewielkim spadkiem w kierunku rzeki. Na południowy zachód od kościoła znajduje się pastorówka, obok, plebania. W północnej części ołtarz polowy. Przed głównym wejściem do kościoła usytuowany jest półkolisty klomb z róż. Nieco dalej krzyż misyjny. Od bramy przed kościołem do wejścia głównego biegną łukowato wygięte drogi, wybrukowane „kocimi łbami”. Od strony południowo-zachodniej położony jest chodnik aż do plebani.
Krótkie dzieje obiektu
Jak już wspomniałem, pierwszym proboszczem był pastor Eugen Schrotter. Od tamtego okresu aż po luty 1945 r. kolejne roczniki pilan – ewangelików słuchało Słowa Bożego głoszonego w Lutherkirche. U progu 1945 r. kościół podzielił los pozostałych pilskich świątyń, choć można by rzec, że los obszedł się z nim łaskawie, bo chociaż naruszony pociskami i zbezczeszczony – jednak stał. Ojcowie Kapucyni, którzy jako pierwsi duchowni polscy osiedlili się we wracającej do Macierzy Pile zainteresowali się nim na życzenie ks. Edmunda Nowickiego – Administratora Apostolskiego w Gorzowie Wlkp.
O stanie obiektu świadczy zapis w kronice parafialnej: „w kościele było wyszabrowane wszystko, okna wszystkie wybite, ławki powywracane, ołtarza zupełnie nie było”. Na apel księdza proboszcza kościół wyremontowano i przywrócono mu godność Domu Bożego.
Swego czasu duszą wszystkich działań w świątyni był ówczesny prefekt szkół pilskich o. Ireneusz Nowak – kapucyn. Dzięki jego staraniom wyremontowano zdewastowana pastorówkę, aby zorganizować w niej tętniącą życiem towarzyskim salę z prowizoryczna sceną. W 1953 roku dokonano najniezbędniejszej renowacji kościoła. Jednak już w 5 lat później trzeba ją było powtórzyć. Polegała ona głównie na łataniu sypiącego się łupkowego pokrycia dachu, oszkleniu otworów zegarowych na wieży, zaklejaniu dziur po pociskach w murach zewnętrznych oraz naprawie metalowego ogrodzenia. Następny wielki remont przeprowadzono w kościele od 28 września do 30 listopada 1975 r. Wzmocniono wówczas konstrukcje dachu i wieży wraz z wieńczącym ją krzyżem. „Łatany” łupek zastąpiono blachą cynową. Wymieniono instalacje elektryczną, naprawiono stolarkę i oszklenie. Całość wnętrz gruntownie przemalowano oraz ustawiono ołtarz soborowy według projektu o. Anzelma. Nad przebiegiem prac czuwał o. mgr Bogusław Lech.
Opis wyglądu zewnętrznego i wewnętrznego obiektu
Ściany zbudowane są z cegły i obłożone klinkierem. Fundament z kamienia łamanego, także obłożony klinkierem. Sklepienia w kruchcie i prezbiterium są murowane; w kruchcie ośmiopolowe, w prezbiterium dwunastopolowe. W nawie drewniany pułap podwieszony na krokwi i ściągnięty śrubami rzymskimi. W zakrystii i bocznych kruchtach stropy wykonane są z drewna z podsufiką. Drewniane stropy belkowe znajdują się także w wieży, na chórze i salkach katechetycznych. Wieża nakryta hełmem iglicowym, złożonym na rzucie ośmioboku i pokryta blachą cynkową. Nawa i prezbiterium wraz z przybudówkami pomalowana szarą farbą.
Drzwi kościoła są przeważnie dwuskrzydłowe, pełne, z oszklonymi, łukowymi nadświetlami z witrażem z motywem rozety. Konstrukcja ramowo-płycinowo na czopowych zawiasach z ozdobnymi okuciami i szyldzikiem. Drzwi do klatek schodowych bez nadświetla, do zakrystii zaś deskowe, wzmocnione w kształcie odwróconej litery V, umieszczonej między dwoma poziomymi deskami. Zawiasy pasowe z hakiem i nadświetlem. Do kotłowni ramowo-płycinowe na zawiasach czopowych. Drzwi wewnętrzne z kruchty pod wieżą do nawy – wahadłowe, ramowo-płycinowe z czopowymi zawiasami. Do klatek schodowych dwu, a do zakrystii jednoskrzydłowe, także ramowo-płycinowe, zamknięte ostrołukiem. Do krucht z nawy – dwuskrzydłowe, tępe na czopowych zawiasach z listwą przymykową.
Okna są osadzone w murowanych obokniach, wzmocnione płaskownikami. W nawie ostrołukowate z rozetą w części górnej. Poniżej wpisane dwa mniejsze ostrołuki, niektóre z wywietrznikami, pozostałe ostrołukowe lub okrągłe. W prezbiterium witraże wykonane w 1963 r. i osadzone w ołowiu. W zakrystii ozdobna metalowa krata wykonana z prętów. Okna w wieży – żaluzjowe, na chórze i salkach – drewniane okna krosnowe, dwuskrzydłowe z częścią uchylną. Skrzydła sześciokwaterowe.
Kościół pw. św. Stanisława Kostki jest kościołem jednonawowym na rzucie prostokąta. Ma sześć przęseł i wieżę od strony północnej na rzucie zbliżonym do kwadratu. Główne wejście w dolnej kondygnacji. Naroża oszkarpowane. Do bocznych ścian wieży przylegają klatki schodowe na rzucie prostokąta o ściętym przednim narożniku. Ściany nawy oszkarpowane. Prezbiterium prostokątne, trójbocznie oszkarpowane z dwoma przylegającymi pomieszczeniami od wschodu (składzik) i zachodu (zakrystia).
Bryła wysmukła z dominatą wieży nakrytej wysokim, bocznym, ostrosłupowym hełmem. Nawa nakryta jest dachem dwuspadowym, klatki schodowe wielospadowym, prezbiterium pięciospadowym, a kruchty, zakrystia i składzik dwuspadowym. Budynek kościoła jest podpiwniczony pod składzikiem od południowo-wschodniej strony.
Wszystkie elewacje posiadają cokół z łagodnym profilem w części górnej. Elewacja frontowa północna o zróżnicowanej wysokości z wieżą umieszczona centralnie, gdzie w przyziemiu ostrołukowy, ceglany portal o profilu wałka. Nad nim na osi okrągłe okno. Ściany gładkie, nad czwartą kondygnacją gzyms z wysuniętych cegieł. Okno ostatniej szóstej kondygnacji wieży okrągłe, na narożach ukośne. Z boków wieży niskie dwukondygnacyjne klatki schodowe. Wejścia do nich z boku od strony wschodniej i zachodniej. Ściany zwieńczone profilowanym gzymsem, oświetlone niewielkimi, ostrołukowymi okienkami. Elewacja boczne analogiczne sześcioosiowe z dużymi, ostrołukowymi oknami. Każde przęsło oddzielone jest dwuuskokową szkarpą. W ostatniej szóstej osi przy prezbiterium kruchty z okrągłymi oknami nad ostrołukowym otworem drzwiowym w szczycie. Ściana zwieńczona profilowanym gzymsem.
Elewacja południowa jest pięcioosiowa z dostawionym do szczytu (obwiedzonego profilowanym gzymsem) prezbiterium, z zakrystią i składzikiem. Wnętrze prezbiterium jest otwarte o profilu: wałek, wklęska, wałek, wklęska, wałek.
Nawa szersza i wyższa, nakryta drewnianym pułapem, podwieszonym do krokwi z ozdobnie opracowanymi końcówkami belek i stiukowymi wspornikami z motywem płaskorzeźbnych liści. W tylnej części empor wydzielone drewnianymi ściankami salki katechetyczne.
Co do wyposażenia to w ścianie wschodniej, w górnej części okien znajdują się witrażowe rozety z pierwotnego wystroju kościoła. W prezbiterium trzy witraże wykonane w pracowni i według projektu Stanisława Powalisza z Poznania. Zachowała się mensa ołtarzowa z nowsza grupą ukrzyżowania oraz ambona i kropielnica w kruchcie. Na bocznej ścianie ciekawy obraz Matka Boska z Dzieciątkiem J. Stankiewicza z 1948 r.
Posadzki wykonane są z terakoty, w kruchcie, pod wieżą i prezbiterium z płyt żółto-niebieskich, w większej części nawy w niebiesko-czerwone gwiazdy. W salkach katechetycznych, wieży, zakrystii i na chórze posadzki deskowe, drewniane. W kotłowni beton wylewany. Schody zewnętrzne o stopniach granitowych, wewnętrzne na bocznych klatkach schodowych betonowe. Balustrady z prostych prętów metalowych. W wieży schody drewniane.
Aktualny użytkownik obiektu
Aktualnym użytkownikiem obiektu jest Parafia Rzymskokatolicka pw. św. Stanisława Kostki, mieszcząca się przy ulicy Browarnej 13 w Pile.
Stan zachowania obiektu
Fundamenty znajdują się w dobrym stanie. Ściany zewnętrzne i wewnętrzne też, za wyjątkiem ścian przy zakrystii i składziku nad kotłownią, które są w znacznym stopniu zawilgocone. Stropy i sklepienia w stanie dobrym. Konstrukcja wieży w trakcie wymiany niektórych belek i pokrycia z blachy. Blacha pokrywająca nawę pomalowana jest farbą. Za kilka lat także do wymiany. Witraże w nawie i prezbiterium są zniszczone. Brak jest też obrazu lub rzeźby umieszczonego nad mensą ołtarzową.
Dokończenie remontów i założenie nowej blachy na iglicy wieży zakończono 18.12.1991 r.
(Informacja ze strony: www.dawna.pila.pl. Opracował: Artur Wojnarowski)